Wyrok TSUE z 8.09.2022 r. (C-80/21 do C-82/21)

Nie można dzielić klauzul niedozwolonych

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej przypomniał, że zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sądy krajowe są zobowiązane do odstąpienia od stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby nie wywierały one, w braku sprzeciwu konsumenta, wiążących wobec niego skutków (pkt 58 wyroku), a uzupełnienie umowy poprzez zmianę treści nieuczciwego warunku byłoby sprzeczne z dyrektywą (pkt 59).

Trybunał przypomniał również, że gdyby możliwe było zmienianie treści nieuczciwych warunków, to zagrażałoby to realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13 – wyeliminowany zostałby w ten sposób skutek zniechęcający przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych warunków, skoro przedsiębiorcy wiedzieliby, że w najgorszym wypadku postanowienia nieuczciwe zostaną zastąpione uczciwymi (pkt 60 wyroku), nie ponosząc zatem żadnych konsekwencji stosowania nieuczciwych warunków.

W punkcie 62 wyroku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej powtórzył (wskazane już w wyroku TSUE z 29.04.2021 r. w sprawie C-20/19) przesłanki, które musiałyby zostać spełnione, by usunięcie jedynie nieuczciwego elementu warunku umownego mogło zostać uznane za dopuszczalne:

• po pierwsze – odstraszający cel dyrektywy musi być realizowany przez krajowe przepisy ustawowe;
• po drugie – nieuczciwy element warunku umownego musi stanowić „odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru”;
• po trzecie – usunięcie wyłącznie elementu warunku umownego nie może sprowadzać się do zmiany treści tego warunku (jego istoty).

Wskazane wyżej przesłanki muszą być spełnione łącznie.

W punkcie 63 wyroku TSUE wskazał, że żaden element akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, nie wskazuje na to, by w polskim porządku prawnym istniały przepisy regulujące stosowanie klauzuli przeliczeniowej, które przyczyniają się do zapewnienia odstraszającego skutku dyrektywy 93/13.

Zdaniem TSUE, żaden element akt sprawy nie wskazuje również, by nieuczciwa część klauzuli przeliczeniowej stanowiła odrębne zobowiązanie umowne. W związku z tym - usunięcie nieuczciwego elementu warunku oznaczałoby zmianę tego warunku poprzez naruszenie jego istoty.

Ocena wyrażona w punkcie 63 wyroku TSUE, odnosząca się wprost do obowiązujących w Polsce przepisów (szczegółowo omówionych w punktach od 5 do 22 wyroku), jest nie do przecenienia. Oznacza bowiem, że w polskim systemie prawnym nie ma możliwości dzielenia klauzul przeliczeniowych i eliminowania z ich treści wyłącznie nieuczciwego elementu tych klauzul.

Zastępowanie klauzul niedozwolonych przepisami dyspozytywnymi.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej rozpatrywał możliwość ewentualnego zastąpienia nieuczciwych warunków umownych przepisami dyspozytywnymi w dwóch rodzajach sytuacji:

• po pierwsze – gdyby eliminacja nieuczciwego warunku nie prowadziła do nieważności umowy;
• po drugie – gdyby eliminacja nieuczciwego warunku prowadziła do nieważności umowy.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej przypomniał w pkt 67 wyroku, że wyjątkowa możliwość zastąpienia nieuczciwego postanowienia umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym jest ograniczona do przypadków, w których usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki.

W związku z tym, w sytuacji gdy eliminacja nieuczciwego warunku nie prowadzi do nieważności umowy – sąd krajowy nie może zastąpić tego warunku przepisem krajowym o charakterze dyspozytywnym (pkt 68 wyroku). Jeśli chodzi o drugi rodzaj sytuacji, tj. sytuację gdy eliminacja nieuczciwego warunku prowadzi do nieważności umowy, TSUE w pierwszej kolejności przypomniał cztery istotne kwestie, wynikające z dotychczasowego orzecznictwa Trybunału:

• po pierwsze – o czym już była mowa – możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym jest ograniczona do przypadków, w których usunięcie tego nieuczciwego warunku umownego zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki (pkt 71 wyroku),
• po drugie – możliwość zastąpienia jest ograniczona do przepisów prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mających zastosowanie, jeżeli strony wyrażą na to zgodę, i opiera się w szczególności na tym, że takie przepisy nie mają zawierać nieuczciwych warunków (pkt 72);
• po trzecie – że sąd krajowy nie ma obowiązku odstąpienia od stosowania nieuczciwego warunku, jeżeli konsument, po powiadomieniu go przez sąd krajowy, wyrazi dobrowolną i świadomą zgodę na nieuczciwy warunek (pkt 73);
• po czwarte – skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z unieważnienia umowy w całości należy oceniać w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, a do celów tej oceny decydująca jest wola wyrażona przez konsumenta w tym względzie, przy czym do sądu należy ocena, czy zastosowanie środków przewidzianych przez właściwe przepisy krajowe pozwala na przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, jaka istniałaby w braku tego nieuczciwego warunku (pkt 74).

Istotną okolicznością faktyczną sprawy były to, że kredytobiorcy zostali poinformowani o konsekwencjach związanych z unieważnieniem umów o kredyt w całości i że na takie stwierdzenie nieważności się zgadzali. Ważną oceną wyrażoną przez Trybunał w pkt 76 wyroku jest stwierdzenie, że z akt sprawy nie wynika, by istniały przepisy prawa polskiego o charakterze dyspozytywnym, mające zastąpić uchylone nieuczciwe warunki umowne.

Trybunał przypomniał również, że sprzeczne z dyrektywą 93/13 jest wypełnianiu luk w umowie wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które nie stanowią przepisów dyspozytywnych ani przepisów mających zastosowanie, jeżeli strony umowy wyrażą na to zgodę (pkt 77).

Skoro kredytobiorcy zostali poinformowani o konsekwencjach związanych z całkowitym unieważnieniem zawartych umów o kredyt i je zaakceptowali, to zdaniem Trybunału nie można przyjmować, że unieważnienie całej umowy naraziłoby zainteresowanych konsumentów na szczególnie szkodliwe konsekwencje, co zamyka możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym (pkt 75 wyroku).

W konsekwencji TSUE stwierdził, że sprzeczne z dyrektywą 93/13 byłoby zastąpienie nieuczciwych warunków umownych przepisami dyspozytywnymi, jeżeli konsument został poinformowany o skutkach stwierdzenia nieważności całej umowy i skutki te akceptuje (pkt 84 wyroku oraz teza 3 wyroku).

Zastępowanie klauzul niedozwolonych wykładnią sądową.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wprost stwierdził w pkt 79 wyroku, że nie można zastępować nieuczciwych warunków umownych wykładnią sądową, w celu uniknięcia nieważności umowy.

„Co się tyczy możliwości zastąpienia nieważnego warunku umownego wykładnią sądową, należy ją wykluczyć."

W konsekwencji TSUE stwierdził, że sprzeczne z dyrektywą 93/13 byłoby zastąpienie nieuczciwych warunków umownych wykładnią oświadczenia woli stron w celu uniknięcia unieważnienia tej umowy, jeżeli konsument został poinformowany o skutkach stwierdzenia nieważności całej umowy i skutki te akceptuje (pkt 84 wyroku oraz teza 3 wyroku).

Początek biegu terminu przedawnienia.

Ostatnim zagadnieniem, co do którego wypowiedział się TSUE w wyroku z 8.09.2022 r. była kwestia początku biegu terminu przedawnienia roszczeń kredytobiorcy o zwrot kwot nienależnie zapłaconych bankowi.

Trybunał Sprawiedliwości wskazał, iż sprzeczne z dyrektywą 93/13 byłoby przyjęcie, że termin przedawnienia kredytobiorcy rozpoczyna swój bieg w dniu każdego świadczenia wykonanego przez konsumenta, nawet jeżeli konsument nie był w stanie w tym dniu samodzielnie dokonać oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego lub nie powziął wiedzy o nieuczciwym charakterze tego warunku (pkt 100 wyroku oraz teza 4).

W ocenie trybunału – gdyby przyjąć, że termin przedawnienia rozpoczyna swój bieg w dniu każdego świadczenia spełnionego przez konsumenta, to wykonywanie praw przyznanych konsumentowi przez dyrektywę 93/13 byłoby nadmiernie utrudnione i naruszałoby zasadę skuteczności (pkt 99).

Tezy wyroku

[ 1 ] Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że: stoją one na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy może stwierdzić nieuczciwy charakter nie całości warunku umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, lecz jedynie elementów tego warunku, które nadają mu nieuczciwy charakter, w związku z czym warunek ten pozostaje, po usunięciu takich elementów, częściowo skuteczny, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku, który ma wpływ na jego istotę, czego zweryfikowanie należy do sądu odsyłającego.

[ 2 ] Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że: stoją one na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy może, po stwierdzeniu nieważności nieuczciwego warunku znajdującego się w umowie zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, która to nieważność nie pociąga za sobą nieważności tej umowy w całości, zastąpić ten warunek przepisem dyspozytywnym prawa krajowego.

[ 3 ] Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że: stoją one na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy może, po stwierdzeniu nieważności nieuczciwego warunku znajdującego się w umowie zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, który pociąga za sobą nieważność tej umowy w całości, zastąpić warunek umowny, którego nieważność została stwierdzona, albo wykładnią oświadczenia woli stron w celu uniknięcia unieważnienia tej umowy, albo przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, nawet jeśli konsument został poinformowany o skutkach nieważności tejże umowy i zaakceptował je.

[ 4 ] Dyrektywę 93/13, analizowaną w świetle zasady skuteczności, należy interpretować w ten sposób, że: stoi ona na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia konsumenta mającego na celu uzyskanie zwrotu kwot nienależnie wypłaconych przedsiębiorcy w wykonaniu nieuczciwego warunku umowy kredytu rozpoczyna swój bieg w dniu każdego świadczenia wykonanego przez konsumenta, nawet jeśli ten ostatni nie był w stanie w tym dniu samodzielnie dokonać oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego lub nie powziął wiedzy o nieuczciwym charakterze tego warunku i bez uwzględnienia okoliczności, że umowa przewidywała okres spłaty – w niniejszym przypadku trzydziestoletni – znacznie przekraczający dziesięcioletni ustawowy termin przedawnienia.

Pełna treść wyroku TSUE z 8.09.2022 r.

Autor:

Bartosz Pręda

Adwokat