Zdaniem Rzecznika Generalnego w razie uznania, że umowa kredytu jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej przez bank nieuczciwych warunków umownych, bank nie może żądać od konsumenta jakichkolwiek innych świadczeń oprócz zwrotu wypłaconego kapitału i zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty.
W dniu 16.02.2023 r. Rzecznik Generalny TSUE przedstawił opinię w sprawie „frankowej” C-520/21, dotyczącej roszczeń stron nieważnej umowy kredytowej o tzw. wynagrodzenia za korzystanie z kapitału. Opinia jest niezwykle korzystna dla kredytobiorców.
Rzecznik Generalny w swojej opinii odniósł się do dwóch sytuacji, tj: możliwości dochodzenia roszczeń przez konsumenta przeciwko bankowi oraz możliwości dochodzenia roszczeń przez bank przeciwko konsumentowi.
Odnośnie roszczenia konsumenta przeciwko bankowi
Rzecznik Generalny słusznie zauważył, że „dyrektywa 93/13 nie stoi na przeszkodzie przepisom prawa krajowego ani orzecznictwu krajowemu, w którym dokonuje się ich wykładni, na podstawie których konsumentom zostają przyznane szersze prawa aniżeli te zawarte w owej dyrektywie. Hipotetycznie państwo członkowskie mogłoby zezwolić kredytobiorcom, w razie uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w następstwie wykreślenia zawartych w niej nieuczciwych warunków, na dochodzenie od banków roszczeń wykraczających poza zwrot zapłaconych na jej podstawie rat kredytu, powiększonych o odsetki ustawowe za opóźnienie.” (punkt 49 opinii).
Zdaniem Rzecznika Generalnego, nie oznacza to jednak, że roszczenia te muszą zostać uwzględnione - muszą być bowiem spełnione przewidziane prawem polskim przesłanki uwzględnienia powództwa o roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia. Ponadto powództwo takie może również zostać oddalone gdyby stanowiło nadużycie prawa (punkt 51 opinii).
Ostatecznie, odnośnie roszczeń konsumenta przeciwko bankowi, Rzecznik Generalny stwierdził, iż: „Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że: nie stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w przypadku uznania, iż umowa kredytu zawarta przez konsumenta i bank jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, konsument, oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych na podstawie tej umowy oraz zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, może w następstwie takiego uznania domagać się od banku także dodatkowych świadczeń. Do sądu krajowego należy ustalenie, w świetle prawa krajowego, czy konsumenci mają prawo dochodzić tego rodzaju roszczeń, oraz, jeżeli tak jest, rozstrzygnięcie o ich zasadności.” (teza 1 opinii, punkt 65).
Warto zwrócić uwagę, że Rzecznik Generalny TSUE przy okazji potwierdził, że zwrot świadczeń nienależnych w związku z nieważnością umowy przysługuje konsumentowi wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty.
Odnośnie roszczenia banku przeciwko konsumentowi
Roszczenia banków o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału oparte są na twierdzeniach, że poprzez udostępnienie kredytobiorcy środków pieniężnych na określoną liczbę lat bank spełnia na rzecz kredytobiorcy odrębne od przekazania środków pieniężnych świadczenie niepieniężne o autonomicznej wartości gospodarczej.
Rzecznik Generalny słusznie zauważył, że (punkt 58 opinii), że ewentualne uznanie umowy kredytu hipotecznego za nieważną stanowi konsekwencję zamieszczenia w tej umowie nieuczciwych warunków przez bank, podkreślając, że zgodnie z powszechnie uznawaną zasadę prawną wyrażoną paremią „nemo auditur propriam turpitudinem allegans”, strona nie może czerpać korzyści gospodarczych z sytuacji powstałej na skutek własnego bezprawnego działania. Jak słusznie podniósł Rzecznik Generalny: „w razie doświadczenia przez bank jakichkolwiek niekorzystnych skutków w następstwie uznania za nieważną umowy kredytu hipotecznego zawierającej nieuczciwe warunki nie może on otrzymać rekompensaty z tytułu tych niekorzystnych skutków, ponieważ są one wynikiem wyłącznie jego bezprawnego działania.”
Zdaniem Rzecznik Generalnego dopuszczenie dochodzenia przez bank od konsumenta roszczeń wykraczających poza zwrot kapitału kredytu, powiększonego o odsetki ustawowe za opóźnienie, w szczególności zaś wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału kredytu, pozbawiłoby dyrektywę 93/13 jej skuteczności i doprowadziło do rezultatu niezgodnego z przyświecającymi jej celami (punkt 59 opinii).
Rzecznik Generalny zgodził się również z argumentami podnoszonymi przez kredytobiorcę, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Finansowy i Komisję, że przyznanie bankom możliwości dochodzenia roszczeń o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału mogłoby podważyć skutek zniechęcający, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z jej art. 7 ust. 1 ma w zamierzeniu wywoływać, w razie uznania, że umowy zawierane między konsumentami a przedsiębiorcami zawierają nieuczciwe warunki (punkt 60 opinii).
Rzecznik Generalny odniósł się również do argumentów podnoszonych przez bank oraz Komisję Nadzoru Finansowego, wskazując, że nie można zgodzić się z tezą, jakoby brak możliwości dochodzenia roszczeń o wynagrodzenie za korzystanie z kapitały miałby być równoznaczny z udzieleniem kredytobiorcy „darmowego kredytu” na budowę domu (punkt 62 opinii). Słusznie podniósł Rzecznik Generalny, że taka sytuacja stanowi zwykły skutek uznania umowy kredytu za nieważną ze skutkiem ex tunc po wykreśleniu z niej nieuczciwych warunków. Ponadto okoliczność, że przedsiębiorca traci zysk, jaki spodziewa się osiągnąć z wykonania umowy kredytu, w razie naruszenia spoczywających na nim obowiązków wynikających z prawa Unii, nie stanowi stanowi zdaniem Rzecznika Generalnego żadnego novum w orzecznictwie Trybunału w dziedzinie ochrony konsumentów. Rzecznik wskazał w tym zakresie m.in. na wyroki TSUE: z 9.11.2016 r., C-42/1, Home Credit Slovakia oraz z 16.11.2010 r., C-76/10, Pohotovost.
W końcu Rzecznik Generalny odniósł się także do podnoszonych przez bank i Komisję Nadzoru Finansowego argumentów, że stabilność rynków finansowych w Polsce i w całej Unii byłaby zagrożona, gdyby banki zostały pozbawione możliwości dochodzenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału kredytu. Zdaniem Rzecznika Generalnego (punkt 63 opinii) ten argument jest pozbawiony znaczenia w kontekście wykładni dyrektywy 93/13, której celem nie jest utrzymanie stabilności rynków finansowych, lecz przede wszystkim ochrona konsumentów. Rzecznik Generalny dodał, że „w każdym wypadku banki, jako podmioty utworzone na podstawie prawa, są zobowiązane prowadzić swoje sprawy w sposób zapewniający przestrzeganie wszystkich jego przepisów”.
Ostatecznie, odnośnie roszczeń banku przeciwko konsumentowi, Rzecznik Generalny stwierdził, iż: „Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że: stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w przypadku uznania, iż umowa kredytu zawarta przez konsumenta i bank jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, bank, oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych na podstawie tej umowy oraz zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, może w następstwie takiego uznania domagać się od konsumenta także dodatkowych świadczeń.” (teza 2 opinii, punkt 65).
Podsumowanie
Reasumując, w ocenie Rzecznika Generalnego TSUE:
możliwość domagania się przez bank od konsumenta wynagrodzenia za korzystanie z kapitału jest sprzeczna z prawem unijnym (z 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13);
możliwość domagania się przez przez konsumenta od banku wynagrodzenia za korzystanie przez bank z kapitału konsumenta nie jest sprzeczna z prawem unijnym (z 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13).
